Κι όμως το καθεστώς Μεταξά δεν ήταν φασιστικό!

 

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Όποιον Έλληνα κι αν ρωτήσεις, είτε "δεξιό", είτε "αριστερό", είτε οπαδό της κεντρικής ιδεολογίας, αν το καθεστώς του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά ήταν φασιστικό, αυτός θα σου απαντήσει χωρία κανέναν δισταγμό: "Μα φυσικά και ήταν!". Ακόμη και πολλοί ιστορικοί ενστερνίζονται την παραπάνω άποψη. Μια πιο προσεκτική ματιά όμως, μετά από ενδελεχείς σύγχρονες έρευνες σχετικά με τη φύση του καθεστώτος, δεν μπορεί παρά να αναιρέσει, εν τέλει, την καθιερωμένη αυτή εδώ και δεκαετίες άποψη. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Είναι ευρέως γνωστό ότι την εποχή που επιβλήθηκε το δικτατορικό καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά στη χώρα μας, δηλαδή τον Αύγουστο του 1936, οι λέξεις δικτατορία και ολοκληρωτισμός στην Ευρώπη δεν ήταν διόλου μα διόλου άγνωστες στην ήπειρο αυτή. Από τη Γερμανία του Χίτλερ και την Ιταλία του Μουσολίνι ως τις παρυφές της ανατολικής Ευρώπης και τη Σκανδιναβία, ολοκληρωτικά καθεστώτα είχαν ξεφυτρώσει παντού καθ' όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, πολλά μάλιστα ως "αντίδοτο" στην οικονομική κρίση που δημιούργησε το κραχ του '29. Έτσι συνέβη και στην Ελλάδα με τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, αν και στη δική μας περίπτωση οι λόγοι για τους οποίους επιβλήθηκε η δικτατορία Μεταξά φτάνουν πολύ πιο πέρα από το κραχ του '29, δεν θα αναλυθούν όμως στο παρόν άρθρο.

Εξωτερικά, είναι η αλήθεια, το καθεστώς Μεταξά παρουσίαζε αρκετές ομοιότητες με τα φασιστικά καθεστώτα του Μουσολίνι και του Χίτλερ. Πιο τρανή απόδειξη γι' αυτό είναι ο τυπικός ρωμαϊκός χαιρετισμός, ο υπέρμετρος εθνικισμός, η κατάλυση των δημοκρατικών ελευθεριών, η προπαγάνδα, ο έλεγχος του τύπου και τον ΜΜΕ, οι φυλακίσεις των αντιφρονούντων, οι οργανώσεις της νεολαίας κ.α.

Η μεταξική δικτατορία όμως δεν παρουσίαζε την εικόνα του εξαιρετικά ισχυρού κόμματος του Χίτλερ ή του Μουσολίνι, ούτε το χαρακτήριζε η ριζοσπαστικότητα και η επαναστατική διάθεση για κοινωνική ανατροπή που χαρακτήριζε τα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης. Απεναντίας, η μεταξική δικτατορία ήταν μάλλον συντηρητικής νοοτροπίας και εχθρός κάθε νεωτερισμού. Επιπροσθέτως, τόσο ο Μουσολίνι, όσο και ο Χίτλερ δεν διατηρούσαν και τις καλύτερες σχέσεις με την Εκκλησία, σε αντίθεση με τον Ιωάννη Μεταξά. Επιπλέον η μεταξική δικτατορία δεν διακατέχονταν καθόλου από οποιοδήποτε αίσθημα αντισημιτισμού και φυλετισμού, κάτι το οποίο χαρακτήριζε απαρεγκλίτως τα φασιστικά ευρωπαϊκά καθεστώτα και δη το ναζιστικό της Γερμανίας.

Το καθεστώς Μεταξά, επομένως, είχε μεν τις ομοιότητες με τα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης τις οποίες παρουσίαζε και ο σοβιετικός κομμουνισμός, ως ολοκληρωτικό, κι αυτό, καθεστώς, δηλαδή την αποστροφή για την κοινοβουλευτική δημοκρατία και την ύπαρξη πολλών κομμάτων, τη λατρεία του ενός ηγέτη, την προπαγάνδα και την αυστηρότατη λογοκρισία και τις συλλήψεις των αντιφρονούντων, δεν έμοιαζε όμως στα εγγενή χαρακτηριστικά του με τον φασισμό.

Η δικτατορία Μεταξά επίσης δεν παρουσίασε τις επεκτατικές εδαφικές τάσεις που χαρακτήριζαν την Ιταλία και τη Γερμανία την ίδια περίοδο. Ο ίδιος ο Ιωάννης Μεταξάς δεν δημιούργησε ποτέ ένα τόσο "προσωποπαγές" κόμμα όσο ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ. Με άλλα λόγια, η εξουσία του εντός του κόμματός του δεν ήταν ποτέ τόσο απόλυτη και τόσο ισχυρή όσο εκείνη του Μουσολίνι ή του Χίτλερ, ούτε η ιδεολογία του διακατεχόταν από τον κορπορατισμό που διακατείχε τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι. Η δικτατορία του Μεταξά ήταν περισσότερο ένα μείγμα πατερναλισμού, βασιλικής, εθνικιστικής και πατριαρχικής-συντηρητικής ιδεολογίας, το οποίο προσπάθησε να μιμηθεί εξωτερικά μονάχα τον φασισμό της Ευρώπης. Και αυτό διότι η Εκκλησία, η Θρησκεία, η Οικογένεια και το Στέμμα, υπήρξαν ισχυροί θεσμοί με μεγάλη απήχηση στον λαό εκείνη την εποχή. Έτσι δεν υπήρχε κάποιο "κενό" ιδεολογίας για να καταλάβει ο φασισμός.

 Συμπερασματικά, επομένως, μονάχα ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του και όχι ως προς την ίδια την εσωτερική του φύση πρέπει να θεωρηθεί φασιστικό το καθεστώς Μεταξά.