Ελίφ Σαφάκ, Οι τρεις κόρες της Εύας, εκδ. Ψυχογιός

 

Η βρετανοτουρκικής καταγωγής συγγραφέας Ελίφ Σαφάκ είναι μία από τις αξιόλογες φωνές στη σύγχρονη παγκόσμια λογοτεχνία, μία συγγραφέας που παντρεύει τέλεια τη μυθιστορηματική πλοκή στα βιβλία της με φιλοσοφικές αναζητήσεις και κοινωνικούς προβληματισμού. Θέματα όπως η ταυτότητα της σύγχρονης γυναίκας στη σημερινή Τουρκία, ο εκσυγχρονισμός της χώρας και η θέση της θρησκείας στη ζωή μας κατέχουν κεντρική θέση σε όλα τα βιβλία της, όπως και στο πιο πρόσφατο από αυτά με τίτλο «Οι τρεις κόρες της Εύας».

 

Ο τίτλος του βιβλίου είναι καθαρά συμβολικός, καθώς  επικεντρώνεται σε τρεις μουσουλμάνες γυναίκες οι οποίες πρεσβεύουν μία  εντελώς διαφορετική άποψη περί ζωής και θρησκείας και είναι μεν φίλες, αλλά δεν παύουν και να συγκρούονται περιοδικά αναμεταξύ τους εξαιτίας των απόψεών τους. Οι γυναίκες αυτές συναντώνται στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης εν έτει 2000 για να σπουδάσουν. Η πρώτη είναι η αμαρτωλή Σιρίν, μετανάστρια από το Ιράν, η δεύτερη η πιστή στη θρησκεία της Μόνα με καταγωγή από τη Μέση Ανατολή και η τρίτη η μπερδεμένη πρωταγωνίστρια, η Πέρι από την Ιστανμπούλ από τη σκοπιά της οποίας εξελίσσεται η υπόθεση του βιβλίου.

 

Η Πέρι μεγάλωσε  σε ένα σπιτικό  το οποίο αντανακλά όλο το μπέρδεμα το οποίο αντιμετωπίζουν οι Τούρκοι σήμερα σχετικά με την ταυτότητά τους, η οποία ακροβατεί ανάμεσα στις αυστηρές επιταγές της θρησκείας τους και στον δυτικό εκσυγχρονισμό. Το δίχως άλλο, η Ιστανμπούλ είναι η πόλη στην οποία αυτή η σύγκρουση μεταξύ των δύο διαφορετικών κοσμοθεωριών γίνεται πιο εμφανής από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο. Χώρες όπως το Αφγανιστάν, το Ιράκ, το Ιράν ή τη Σαουδική Αραβία έχουν ξεκάθαρα ισλαμικό προσανατολισμό, τι γίνεται όμως με την Τουρκία, μία χώρα στην οποία ο Μουσταφά Κεμάλ ήδη από το 1920 είχε ονειρευτεί την κατάργηση της μαντήλας για τις γυναίκες;

 

Ο πατέρας της Πέρι είναι «άπιστος» με τα δεδομένα ενός φανατικού ισλαμιστή. Πίνει αλκοόλ και σπανίως προσεύχεται, ενώ επιθυμεί για τα παιδιά του μόρφωση με ξεκάθαρα δυτικό προσανατολισμό. Η γυναίκα του από την άλλη, η Σέλμα, φοράει οικειοθελώς τη μαντήλα, προσεύχεται διαρκώς και στηλιτεύει αδιάκοπα τον άντρα της για την ακόλαστη ζωή του. Το ζευγάρι έχει τρία παιδιά, τον Χακάν, θρησκόπλητο και εθνικιστή, εμφανώς επηρεασμένο από τις διδαχές της μητέρας του, τον Ουμούτ, μαρξισιτικού και δυτικού προσανατολισμού, εμφανώς επηρεασμένου από την κοσμοθεωρία του πατέρα του και την Πέρι, η οποία ακροβατεί ανάμεσα στις δύο διδαχές. Είναι μπερδεμένη, λατρεύει τον πατέρα της και έχει καλύτερη σχέση μαζί του, από την άλλη όμως δεν νιώθει έτοιμη να απαρνηθεί τον Αλλάχ. Ενσαρκώνοντας το όνειρο του πατέρα της για σπουδές στο εξωτερικό δυτικού προσανατολισμού, θα βρεθεί στην Οξφόρδη. Εκεί θα γνωρίσει τη Μόνα και της Σιρίν, αλλά και τον αινιγματικό καθηγητή Αζούρ, έναν «αιρετικό» δάσκαλο  που δίνει διαλέξεις σχετικά με το Θείο και φιλοδοξεί να «… εμφυσήσει στους απίστους μία δόση πίστης και στους πιστεύοντες μία δόση σκεπτικισμού».

 

Η υπόθεση του βιβλίου εναλλάσσεται από το παρελθόν της Οξφόρδης του 2000 και ακόμη πιο πίσω, στα παιδικά χρόνια της Σιρίν, με το παρόν εν έτει 2016 στην Ιστανμπούλ, όταν η Πέρι, παντρεμένη πλέον με  πλούσιο ευσεβή Τούρκο, μητέρα και νοικοκυρά πηγαίνει μαζί με την κόρη της σε ένα δείπνο σε μία παραθαλάσσια έπαυλη και πέφτει θύμα κλοπής. Τελικά η Πέρι φτάνει στο δείπνο, όπου θα αναγκαστεί να συνυπάρξει με γυναίκες και ανθρώπους που την κάνουν να δυσφορεί, όμως μία παλιά φωτογραφία που θα πέσει από την τσάντα της με τις τρεις φίλες από την Οξφόρδη και τον καθηγητή Αζούρ θα της θυμίσει με οδυνηρό τρόπο πως ήταν στα νιάτα της, τι γυναίκα φιλοδοξούσε να γίνει μεγαλώνοντας και πως τελικά κατέληξε.

 

Το βιβλίο, που διαβάζεται κυριολεκτικά απνευστί, παρουσιάζει τους σύγχρονους κοινωνικούς προβληματισμούς γύρω από τον δυτικό προσανατολισμό τόσο της σημερινής Τουρκίας όσο και του ισλαμικού κόσμου γενικότερα, αλλά  επικεντρώνεται και στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του ίδιου του ανθρώπου μέσα από συζητήσεις περί της φύσης του Θεού, της πίστης και της αθεΐας. Εν ολίγοις, πρόκειται για ένα εξαιρετικό πόνημα γραμμένο από μία χαρισματική συγγραφέα, το οποίο θα προβληματίσει αλλά και θα τέρψει τους αναγνώστες του.

Μάριος Θρασυβούλου, Μακάριος 1948-1959, εκδ. Παπαζήση

 

Το Κυπριακό Ζήτημα, αλλά και η πολυσχιδής και αινιγματική προσωπικότητα του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου είναι, πραγματικά, από τα πιο περίπλοκα ιστορικά ζητήματα του εικοστού αιώνα. Έχει χυθεί πολύ μελάνι στην προσπάθεια επεξήγησης των τραγικών γεγονότων στη Μεγαλόνησο, γεγονότα τα οποία οδήγησαν στην τραγική σημερινή πραγματικότητα της διχοτόμησης του νησιού, αλλά και σε ό,τι αφορά στο ζήτημα της αποκρυπτογράφησης των αληθινών κινήτρων και προθέσεων του Μακαρίου.

 

Στο πλαίσιο των παραπάνω προσπαθειών εντάσσεται και το εν λόγω πόνημα του Κύπριου ιστορικού από τη Λευκωσία Μάριου Θρασυβούλου, ειδικευμένου στο επίμαχο ζήτημα. Ο Θρασυβούλου επιχειρεί στο εν λόγω βιβλίο του με τίτλο «Μακάριος 1948-1959» και υπότιτλο «Η πολιτική ηγεμονία και η εξέλιξη προς τον αυταρχισμό» μία αποκρυπτογράφηση της αινιγματικής προσωπικότητας του Μακαρίου και, συγχρόνως,  μία εξαιρετική προσπάθεια επεξήγησης των πολιτικών του ενεργειών. Παράλληλα, ο Θρασυβούλου επιχειρεί μία επίσης πολύ επιτυχημένη σκιαγράφηση του χαρακτήρα του Μακάριου, ενός ανθρώπου που ασκούσε τη μέγιστη δυνατή επιρροή στις μάζες και τις μαγνήτιζε κυριολεκτικά με τους λόγους του. Στ’ αλήθεια, λίγοι θρησκευτικοί ηγέτες υπήρξαν ταυτόχρονα και πολιτικοί ηγέτες του λαού τους και λίγοι άσκησαν ανά τους αιώνες τέτοια καταλυτική επιρροή στα πλήθη.

 

Το βιβλίο παρακολουθεί βήμα προς βήμα την  αναρρίχηση του Μακαρίου στην εξουσία, από το 1948 όταν χρίστηκε Μητροπολίτης Κιτίου μέχρι και το 1959, όταν πλέον το προφίλ της διακυβέρνησής του έρεπε κατά πολύ προς τον βοναπαρτισμό και τον αυταρχισμό.

 

Ο Μακάριος αναμφίβολα ήταν ένας ικανότατος πολιτικός, με λόγο που μαγνήτιζε τα πλήθη, συνάμα όμως φερόταν πολύ συχνά υπερφίαλα και εγωιστικά. Εν ολίγοις, ήταν ένας  άνθρωπος εθισμένος στην εξουσία, παρά το γεγονός ότι αναντίρρητα δεν έπαυε να είναι συγχρόνως και μία χαρισματική προσωπικότητα.

 

Το βιβλίο παρακολουθεί όλη την πολιτική του δράση από το 1948 ως το 1959, αλλά και την ταλάντευσή του ανάμεσα στη στήριξη ή όχι του Γρίβα (του αρχηγού της ΕΟΚΑ), ανάμεσα στον εγωισμό και την προσφορά προς την πατρίδα, αλλά και ανάμεσα στις προτεινόμενες λύσεις της Ένωσης και την Ανεξαρτησίας. Οι διαξιφισμοί του τόσο με την ελληνική κυβέρνηση, όσο και με τους Βρετανούς παρουσιάζονται εναργώς στο βιβλίο προσφέροντας στους αναγνώστες απαντήσεις σχετικά με τη στάση που επέλεγε να κρατήσει ο Μακάριος ανάμεσα σε κάθε προτεινόμενη λύση του Κυπριακού.

 

Φαίνεται ξεκάθαρα πως ο συγγραφέας προσπαθεί να διεισδύσει στο μυαλό του Μακάριου, να κατανοήσει τις προθέσεις και τα βαθύτερα κίνητρά του, αλλά και να δώσει μία λογική ερμηνεία στα πεπραγμένα του. Δεν πέφτει στην παγίδα να δαιμονοποιήσει τον Μακάριο, αλλά ούτε και να τον θεοποιήσει, όπως κάνουν από καιρού εις καιρόν άλλοι ιστορικοί. Διότι, πάνω απ’ όλα, ο Μακάριος δεν έπαυε να είναι άνθρωπος. Τι πιο λογικό επομένως από το να πράξει τόσο σωστούς όσο και κάμποσους λανθασμένους χειρισμούς σε ό,τι αφορά το Κυπριακό Ζήτημα. Δίκαια, επομένως, κάθε συζήτηση και απόπειρα ερμηνείας του τόσο περίπλοκου Κυπριακού Ζητήματος δεν νοείται να μην συμπεριλαμβάνει και το όνομα του Μακάριου. Κλείνοντας το βιβλίο, πάντως, ο αναγνώστης θα έχει φωτίσει αρκετά σκοτεινά σημεία του πιο επίμαχου ζητήματος των μέσων του εικοστού αιώνα, ενός ζητήματος που ακόμα αναζητά τη λύση του.

Χρήστος Τσάκας, Με το βλέμμα στην Ευρώπη, οι ελληνογερμανικές σχέσεις μετά τον πόλεμο (1953-81), ΠΕΚ

 

Μία διεξοδική μελέτη σχετικά με τις ελληνογερμανικές σχέσεις μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και συγκεκριμένα από το 1953 έως το 1981 πραγματοποιεί ο ιστορικός ερευνητής Χρήστος Τσάκας. Με αφορμή την πρόσφατη διαμάχη με τους Γερμανούς σχετικά με τα μνημόνια το 2015, ο συγγραφέας δράττει την ευκαιρία να εξετάσει όλο το πλέγμα των ελληνογερμανικών σχέσεων, από οικονομικής κυρίως πλευράς.

 

Είναι γεγονός πως η ελληνική οικονομία και βιομηχανία μεταπολεμικά μπόρεσε να επανεκκινήσει μόνο με τη βοήθεια της αμερικανικής χρηματοδότησης στα πλαίσια του σχεδίου Μάρσαλ. Λίγοι γνωρίζουν ότι ο

τότε Υπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση Παπάγου το 1953 είχε επισκεφθεί τις ΗΠΑ προσπαθώντας να πείσει τους Αμερικανούς να συνεχίσουν τη χρηματοδότηση της χώρας μας ακόμη και μετά το τέλος του σχεδίου Μάρσαλ. Εντούτοις, το σχέδιο αυτό του Μαρκεζίνη δεν ευοδώθηκε και η χώρα μας πέρασε από την αμερικανική βοήθεια στις δυτικογερμανικές πιστώσεις. Διότι η αλήθεια είναι ότι οι ελληνογερμανικές οικονομικές σχέσεις μετά τον πόλεμο υπήρξαν σπουδαιότατες σχετικά με την αναστήλωση της ελληνικής οικονομίας και βιομηχανίας, στο πλαίσιο των επενδύσεων που επιχείρησαν μεγάλες εταιρείες όπως η Krupps, η Telefunken ή η Siemens. Κοντά βέβαια στις εταιρείες αυτές, έκαναν επενδύσεις και Έλληνες μεγιστάνες, όπως ο Αριστοτέλης Ωνάσης, ο Σταύρος Νιάρχος, ο Ιωάννης Βουλπιώτης, ο Μποδοσάκης Αθανάσιος και άλλοι.

 

 Οι οικονομικές σχέσεις και οι επενδύσεις από την Ευρώπη επεκτάθηκαν περαιτέρω μετά από τη δημιουργία της ΕΚΑΧ(Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα Χάλυβα) το 1954, της ΕΟΚ (Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα)το 1957, αλλά και της ΕΖΕΣ (Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών) το 1960. Κατά τη δεκαετία του 1960 ιδρύθηκαν στη χώρα μας πολλές νέες βιομηχανίες όπως, για παράδειγμα, η ΑΤΕ, η ελληνική εταιρεία αλουμινίου το 1966.

 

Το βιβλίο εξετάζει την πορεία της ελληνικής βιομηχανίας και των επενδύσεων σε αυτήν καθ’ όλη τη μεταπολεμική περίοδο. Συνεχίζει με την εξέταση της οικονομίας μετά το Στρατιωτικό Πραξικόπημα  στη χώρα μας το 1967, αλλά και την περαιτέρω οικονομική κρίση που επέφερε η πετρελαϊκή κρίση το 1973 και η άνοδος στην εξουσία του Δημήτρη Ιωαννίδη με το αντιπραξικόπημα που επιχείρησε.

 

Η επισκόπηση συνεχίζεται με την εξέταση των ελληνογερμανικών, αλλά και ευρωπαϊκών και αμερικανικών γενικότερα, οικονομικών σχέσεων και κατά τη μεταπολίτευση, φτάνοντας ως και την άνοδο του ΠΑΣΟΚ και την επίσημη είσοδο της Ελλάδας στην ευρωζώνη το 1981, αλλά και την πρώτη σύγχρονη χρεοκοπία του 1985, τότε που η ελληνική οικονομία σώθηκε μονάχα χάρη στην κοινοτική παρέμβαση της Ευρώπης. Υπό το πρίσμα αυτό, η παρούσα κατάσταση της οικονομίας μας και τα ατυχή γεγονότα του 2015 επί διακυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν.

 

Το βιβλίο περιέχει αναλυτικότατες πληροφορίες οικονομικής φύσεως και πολλές λεπτομέρειες σχετικά με την υπογραφή των εκάστοτε διμερών εμπορικών συνθηκών μεταξύ των δύο χωρών, της Γερμανίας και της Ελλάδας. Ως εκ τούτου, οφείλουμε να πούμε ότι πρόκειται για ανάγνωσμα το οποίο απευθύνεται κυρίως σε ιστορικούς και οπωσδήποτε θα προσθέσει ένα σπουδαίο λιθαράκι στην υπάρχουσα βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο θέμα. Όποιος πάντως αποφασίσει να το διαβάσει, οπωσδήποτε θα κατανοήσει πολλά σχετικά με την κατάσταση της οικονομίας στη χώρα μας σήμερα.

Ελένη Σακκά, Άθφαρτη ετικέτα, εκδ. το σκαθάρι

 

Η συγγραφέας και θεολόγος Ελένη Σακκά γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Η «Άφθαρτη ετικέτα» είναι  η πρώτη ποιητική συλλογή που εκδίδει, ενώ έχει κυκλοφορήσει από τις ίδιες εκδόσεις ακόμη μία με τίτλο «Χρώματα Ελλιπή» επίσης από τις εκδόσεις Το σκαθάρι.

 

Η Ελένη Σακκά παρουσιάζει σε αυτή την πρώτη της συλλογή, μία λογοτεχνική ωριμότητα την οποία σπανίως συναντούμε σε πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, και δη ποιητές. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στα τριάντα ποιήματα του βιβλίου της επίκεντρο της συγγραφής, αλλά και των σκέψεών της είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και όχι η φύση. Τα περισσότερα από τα ποιήματά της έχουν ως συγγραφική αφετηρία έννοιες όπως ο Θεός, η ίδια η φύση της ποιητικής και της γνώσης, η ελευθερία, η τέχνη, ο θάνατος, το θέατρο, αλλά κυρίως οι αναμνήσεις.

 

Οι αναμνήσεις της ίδιας αλλά και η νοσταλγία που νιώθει παίζουν σημαντικό ρόλο ως εμπνευστές για τις ποιητικές δημιουργίες της.

 

«Νεότητα,

γκρεμίζεις ζωές,

για να χτίσεις τα πάντα από την αρχή.

Όμως, ας ξαναγύριζα και ’γω σ’ αυτήν

και ας έκανα τα ίδια λάθη»

 

«Δεν είναι που αναπολώ τα παιδικά μου χρόνια στο χωριό, είναι που φοβάμαι μην ξεχάσω πως ήμουν κάποτε παιδί…»

 

 

Η απώλεια αγαπημένων προσώπων, η μελαγχολία για τα χρόνια που περνούν και δεν ξανάρχονται είναι διάχυτη σε πολλά από τα ποιήματα. Μέσω των αναμνήσεών της, η Σακκά προσπαθεί να βρει τη δική της θέση στη ζωή και τον κόσμο, αλλά και να φτάσει στην αυτογνωσία. Το όχημα της έκφρασής της είναι η δική της ποιητική για τον εαυτό της, αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο ως ολότητα.

 

Τα ποιήματα είναι άκρως συναισθηματικά και περιγραφικά και δημιουργούν συγκεκριμένες και σαφείς εικόνες στον νου του αναγνώστη. Προσωπικά ξεχώρισα το ποίημα «Αερικό», ένα ποίημα που είχε την πρωτοτυπία να αντλήσει έμπνευση από την Οδύσσεια του Ομήρου,  το «Ανοιξιάτικο πουλί της Νιότης», τη «Νεότητα», αλλά και το «Αχ αυτές οι παύσεις» με την εκπληκτική κατακλείδα του «Πώς να χωρέσω τόσα συναισθήματα σε μία παύση, πώς να χωρέσω μια ζωή εν-τάξει;» Κάποια από αυτά είναι πιο αμφίσημα και αλληγορικά.

 

«Τέχνη η ζωή,

μοναξιά η πληγή,

 το χαμόγελο ελπίδα

και η αγάπη πνοή»

 

Η ποίηση χρειάζεται στις ζωές μας προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τον κόσμο, το μέσο για να διατηρούμε ατόφιο το παιδί που κρύβουμε όλοι μέσα μας. Όπως παραδέχεται εξάλλου και η ίδια στο ποίημά της με τίτλο «Δραπέτης εγώ…» η ποίηση είναι ο τρόπος να δραπετεύει από την καθημερινότητα:

 

«Ανοίγω την πόρτα… φεύγω… δραπετεύουμε πάντα εμείς οι ποιητές…»

John Keane, Σύντομη ιστορία της δημοκρατίας, εκδ. Μεταίχμιο

 

Διαβάζουμε πολύ συχνά τελευταία σύντομες ιστορίες για συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα ή  για συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, λιγότερο συχνά όμως οι σύντομες αυτές ιστορίες αφορούν μία έννοια, όπως την έννοια της δημοκρατίας. Ο συγγραφέας του βιβλίου είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ καθώς και στο Wissenschaftszentrum Berlin. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε τριάντα πέντε γλώσσες, ενώ  θεωρείται από τους κορυφαίους πολιτικούς στοχαστές της εποχής μας. Επομένως, ήταν και ο κατάλληλος άνθρωπος για να συγγράψει το εν λόγω πόνημα και να συνεχίσει τη σειρά σύντομων ιστοριών των εκδόσεων Μεταίχμιο- κυκλοφορούν επίσης η Σύντομη Ιστορία της Ευρώπης του John Hirst και η Σύντομα ιστορία της Κίνας της Linda Javin , ενώ ετοιμάζονται ακόμη η σύντομη ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης και η σύντομη ιστορία του κόσμου.

 

Στην εποχή που διανύουμε φαίνεται πως η δημοκρατία απανταχού στον κόσμο περνάει κρίση, κάτι το οποίο παραδέχεται ο συγγραφέας, πιστεύει όμως πως η κρίση από την οποία διέρχεται σήμερα η δημοκρατία δεν είναι σε καμία περίπτωση τόσο σοβαρή όσο ήταν η κρίση της δεκαετίας του 1930, κράση που οδήγησε  πάμπολλες ευρωπαϊκές χώρες στο να διολισθήσουν στον απολυταρχισμό και τη δικτατορία.

 

Ο συγγραφέας χωρίζει ιστορικά τις περιόδους της δημοκρατίας σε τρεις: η ύπαρξη της δημοκρατίας των συνελεύσεων κατά την αρχαιότητα, η ύπαρξη της δημοκρατίας των εκλογών, από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 1930, και η ύπαρξη της δημοκρατίας του ελέγχου από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι και τις μέρες μας.

 

Ο Keane καταρρίπτει τον γνωστό μύθο ότι  η δημοκρατία γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα και αποδεικνύει ότι συνελεύσεις αστών και πολιτών υπήρχαν ήδη στη Μεσοποταμία από το 3200-1200 π.Χ.

 Εν συνεχεία αναλύει διεξοδικά τον χαρακτήρα της περίφημης αθηναϊκής δημοκρατίας του πέμπτου προχριστιανικού αιώνα- δημοκρατία βέβαια που απέκλειε την ύπαρξη γυναικών και δούλων στους κόλπους της- και εξηγεί τον επακριβή τρόπο της λειτουργίας της.

 

Κατόπιν μας μεταφέρει στις ΗΠΑ των τελών του δέκατου ένατου αιώνα, εκεί όπου ο Τόμας Τζέφερσον έθεσε τα θεμέλια  για τη γέννηση της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Προχωρώντας στον εικοστό αιώνα, αναλύει τα αίτια της κρίσης της δημοκρατία στον πόλεμο, έως ότου καταλήξει στη σημερινή εποχή της ακμής της δημοκρατίας του ελέγχου στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του, της δημοκρατίας που αποκαλείται στα αγγλικά με τον όρο «monitory». Δεν παραλείπει να αναφερθεί στο γεγονός ότι πάντοτε η δημοκρατία ήταν γένους θηλυκού και ότι πάντοτε η πρόοδος των ανθρώπινων κοινωνιών προς αυτή την κατεύθυνση γνώρισε πάμπολλα πισωγυρίσματα. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ιστορία της  δημοκρατίας γράφεται συχνά από τους εχθρούς της, τον Θουκυδίδη, τον Πλάτων και τον Μακιαβέλι.